Арлын алга болсон хүн амын нууцыг хүмүүс ихэнхдээ сонирхдоггүй боловч арал дээр үлдсэн гоо үзэсгэлэн нь зөвхөн жуулчдын төдийгүй дэлхийн өнцөг булан бүрээс ирсэн эрдэмтдийн анхаарлыг татдаг. Эдгээр газруудын уугуул иргэд яагаад алга болсон талаар хэд хэдэн онол дэвшүүлсэн байдаг. Хамгийн алдартай таамаглалуудын нэг бол Европчууд, Рапа Нуй (пасха арлын өөр нэр) -ийн эрэг дээр газардсан явдал хэмээдэг. Өнгөрсөн жилийн судалгаагаар энэхүү таамаглалыг няцааж, Рапа Нуй арал нь байгальтай "байнгын зөрчилдөж" байсан гэж таамаглав.

Пасха арал бол дэлхийн хамгийн алслагдсан суурингуудын нэг юм. Рапа Нуй орчимд үүссэн ихэнх домог нь ойролцоогоор 1250-1500 оны хооронд босгосон нууцлаг Моай хөшөөг бүтээсэн байдал дээр үндэслэдэг. Чили, Испани, Норвегийн салбар дундын эрдэмтдийн баг нэг жилийн өмнө эдгээр түүхүүдийн заримыг няцаав.

Анхны хүмүүс Рапа Нуй буюу Пасха арлын хотод хэзээ суурьшсаныг хэн ч яг таг мэдэхгүй, зарим түүхчид 800-900 оны орчимд эдгээр эрэгт Полинезийн суурин оршин суугчдын цөөн хэсэг ирсэн гэж үздэг. Түүнээс хойш арлын оршин суугчид хэд хэдэн удаа хямралд нэрвэгдсэн байж болзошгүй.

2020 оны судалгаагаар эдгээр хүнд хэцүү үеүүд нь цаг уурын өөрчлөлтийн урт хугацааны нөлөөлөлтэй холбоотой байсан нь арал дээрх хүнсний ургамалд гол нөлөө үзүүлсэн болохыг харуулж байна.

Палеоботаникийн судалгаагаар анхны суурьшигчид арал дээр ирэхэд ой модоор бүрхэгдсэн байсан бол одоо нуга болжээ. Эдгээр өгөгдөл нь экосидын онолын үндэс суурь болсон бөгөөд арлын хүн ам байгалийн баялгийг хэт их ашигласанд ихээхэн өөрчлөлтөнд өртсөн гэж үздэг. Арлын оршин суугчдын сөнөсөн өөр нэг таамаглалд Рапа Нуйгийн суйрэлд, Европчууд буруутай гэж үздэг. Судалгааны зохиогчдын нэг, профессор Маурисио Лима эдгээр таамаглалуудыг дахин няцаажээ. Пасха арлын хүн ам хэзээ ч байгалиас заяасан хэв маягаар тэнцвэртэй амьдарч байгаагүйг эрдэмтэд тэмдэглэв.

Нарийвчилсан судалгаагаар Рапа Нуй дахь хүн ам зүйн бууралт нь хоол хүнс үйлдвэрлэх чадварт нөлөөлсөн уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой болохыг харуулж байна.

Номхон далайн жижиг, алслагдсан арлын уур амьсгал байнга өөрчлөгдөж байсан тул цөөхөн хүн ам оршин тогтнохын тулд өдөр бүр тэмцэхэд хүрч байв. Рапа Нуй бүсэд Номхон далайн салхи, далайн гадаргын температур үе үе өөрчлөгдөж байдаг өмнөд хэлбэлзлийн Эль-Нино (ENSO) ихээхэн нөлөөлдөг. Энэ нь эргээд ургац хураалтад ихээхэн суйрэл авчирдаг.

“Бид байгалийн балансын ул мөр, сөнөлтийн ул мөрийг олж чадаагүй. Үүний оронд уур амьсгалын өөрчлөлт, хүн амын тоо, экосистемийн өөрчлөлт гэсэн гурван хүчин зүйлийн хоорондын холбоог олсон ”гэж зохиогчид хэллээ.

Судлаачдын үзэж байгаагаар арлын уур амьсгал тогтворгүй тул дасан зохицох шаардлагатай байгааг нутгийн иргэд сайн мэдэж байсан байх. “Арлын оршин суугчид өөрчлөлтийн талаар мэддэг төдийгүй арал дээрх амьдралын хэв маягийг өөрчилж чадсан гэдэгт итгэдэг. Тэд гайхамшигтай Моай хөшөөнүүдийг бүтээсэн, нэлээд төвөгтэй нийгмээс аажмаар илүү энгийн хөдөө аж ахуйг голчлох нийгэмд шилжиж, чулуун цэцэрлэгт хүнс үйлдвэрлэх шинэ арга хэлбэрт шилжсэн” гэж профессор Лима тайлбарлав.