Л.Одончимэд: “Ухна муудахад ишиг болгон ямаа харайлдаг” шиг юм болж байна

МАН-ын гишүүн Л.Одон­чимэдтэй ярилц­­лаа.

-Танай намын Бага хурал болж өнгөрлөө. Хурлын үеэр таныг нэ­лээд бухимдаж, хатуу үг хэлсэн гэж сонссон.Шинэчлэлийн тухай оновч­той шийдвэр гар­гаж чадсан уу?

-Шинэчлэл гэдэг хэ­лэхэд амар, хийхэд хэцүү, малгайгаа солихтой адил­гүй. Харин бид тол­гой­доо малгайгаа таа­руу­лах ёстой атал, мал­гайдаа толгойгоо тааруу­лах гэсээр өдий хүрсэн. Өөрөөр хэлбэл намын толгойд гарсан хэдэн хү­нийг улс төрд удаан байл­гахын төлөө тооцож хайр­цагласан бодлогод намын ажил, улс орны­хоо хөгжлийг болон бу­сад зорилтоо тааруулах гэсээр хорин жилийг ав­лаа. Энэ хооронд улс орон санасанд хүртэл хөгжсөнгүй, ард түмний аж амьдрал дээшилсэн­гүй. Сонгогчид улам бүр алсран зайлсан. Гишүүд, дэмжигчид, ард иргэдээ сонсдоггүй шал дүлий, харалган бас тэгээд авли­гачдын гэсэн нэртэй төрийг бий болгосон. Мон­гол Улсыг удирдан жолоодох хүчин гэдэг итгэлийг дахин олохын тулд энэ бүх гашуун үнэнийг нүүр тулж ярил­цаад, үйл ажиллагаан­даа бодитой дүгнэлт хийж, гарцаа тодор­хой­лох нь шинэчлэлийн эх­лэл юм. Залуучууд маань хурдхан хэдэн дарга на­раа сольчихвол шинэч­лэл болмоор юм шиг са­на­­даг бололтой. Ярьж байгаа, явж байгаа хоёр нь зөрүүтэй харагддаг. Ард нь мөнгөтэй хуучин­саг хүчин байгааг мэдэ­хэд хэцүү биш. Тиймээс би, яарах хэрэггүй, төр засаг ажлаа хийж л байг хэдүүлээ энэ чөлөөнд юуны өмнө улс төр, эдийн засаг, нийгмийн өнөөгийн байдалд онош тавиад эмчлэх арга болсон хөгж­лийн гарцыг тодорхойлж, мөрийн хөтөлбөрөө бо­ловсруулъя. Тэгээд шинэ мөрийн хөтөлбөрөө хэ­рэг­жүүлэх шилдэг арга хэлбэр олъё. Дараа нь ямар замаар, ямар хүчээр шийдвэрлэх вэ гэдэг дээ­рээ намынхаа шинэч­лэлийг авч үзье. Үзэл баримтлал, дүрмээ ч шинэчилье гэж хэлсэн юм. Энэ бүхнийг ганц хоёр сард багтаах бо­ломж­гүй. Манай улс төр, эдийн засаг, нийгмийн хүрээнд асар том гажуу­дал гарсан. Ер нь Үндсэн хуулиа дагах уу, гаргасан гажуу­дал­даа тохируулж эх хуу­лиа засах уу гэдэгтээ л туллаа. Ард түмэн үүнд дургүйцээд саналаа ч өгөхөө больж байгаа юм. Бүхнийг шинэ нүдээр ха­рах хэрэгтэй. Залууст шинэ нүд нь байж болно. Туршлага дутна. Гурван цагийн хэл­хээсэнд авч үзье. Дээрээс нь оны эцэст эдийн засаг ямар болох нь вэ, намрын ажил ургац хураалт, өв­лийн бэлтгэл туллаа. Намуу­дын тухай хууль яаж га­рах нь уу. Гадаад, дотоод нөхцөл яаж хуви­рах нь уу. Энэ бүхнийг харзнаж хү­лээж, сайн бэлтгээд 2014 оны эхээр Их хурлаа хийе гэсэн юм. Намуудын тухай хууль гарсны дараа дахиад их хурал хийж магадгүй л байх. Бас их хурлын тө­лөө­лөгчдийн тоог 720-оор оруулж ирс­нийг зөв­шөөрөөгүй. Ан­хан шатны 1800 үүртэй юм бол үүр бүрээс нэг төлөөлөгч орол­цуулъя гэсэн. Эдгээр асуудлаар санал хураал­гаад хур­лын тов аравду­гаар сарын 27-нд хийхээр бол­­сон. Манай дээд удирд­лага анхан шат­наа­саа тасраад удсан. Сонгуулийн үед л тэд­ний­гээ санадаг. Орон нут­гийнхан хуралд ирж үгээ хэлэг л дээ.

-Одоогийн дарга нараа өөрчлөхийн түүс болж байгаа юм биш үү?

-Одоогийн хоёр дар­гаараа Их хуралд бэлтгэх ажлыг удирдуулъя гэсэн байр суурьт нэгдсэн. Намаа сонгуульд ялаг­дуул­сан гэдэг үг өөрөө их маапаантай үг.Нам сон­гуульд ялагдах олон шалт­гаантай. Гол буруу­тан нь гишүүд бид өөрс­дөө. Манай нам 260мян­ган гишүүнтэй гэвэл нэг гишүүн хоёр дэмжигчийг санал өгүүлэхэд л бид ялна биз дээ. Гэтэл өөрс­дөө тийм итгэл үнэм­шил­тэй, идэвх зүтгэлтэй ажил­лаагүй мөртлөө, "зуд ирвэл хуц уханд" гэгчийн үлгэрээр хөдөлж таарах­гүй. Гишүүд "Үнэн" сони­ноо захиалдаггүй, ханди­ваа өгдөггүй. Тэгээд нам мөнгөгүй гэж яриад мөн­гөтэй хүний халаасанд ороход бэлэн болоод байна.

Татварт жилдээ 5000 төгрөгийн хандив өгөөд, ядаж 10 мянган гишүүн сониноо захиала­хад сан­хүү босно шүү дээ. Манай нам хэнийг ч албаар эл­сүүлдэггүй. Өөрөө итгэл үнэмшлээ­рээ элсчихээд, хүлээсэн үүргээ биелүүл­дэггүй хү­мүү­сээс болж нам ялагд­сан гэж хэлбэл үнэнд нийц­нэ. Энэ байд­лыг өөр­чилж, идэвхтэй гишүү­дийнхээ тоог на­рийвчлан гаргах нь ши­нэчлэлийн нэг гол ажил мөн. Дарга нараа солих тухай асууд­лыг жирийн гишүүд биш, дарга бол­чихвол илүү амттай бялуу хүртэнэ гэж хорхойссон хүмүүс, тэгээд манай намыг бужигнаа­сай гэж бодсон сөрөг хүч­ний зү­гээс гаргаж байгаа өдөөлт юм. Манай нам кадр сай­тай гэлээ ч хүнээр тоглож таарахгүй. Бүр 1930-аад оноос эхэлж шилдэг сэ­хээтнүүдээрээ хангалттай тоглосон. УИХ-д олон удаа сонгогд­сон ч юм бүтээж гавиагүй, тойрог­тоо адлагдагсад, жаг­саал­таар орж ирсэн, сон­гуульд өрсөлдөөд хүн­дэтгэн үзэх шалт­гаан­гүйгээр ялагдсан, журмын нөхрөө жийсэн, намын нэрээр олон жил алба хашсан ч муу ажиллаж нэр төр нь доройтсон, авлига өглөгөд өртсөн, аймаг, хот, дүүргийн намын байгууллагыг тол­гойлж байхдаа намаа хагаргаж бутаргасан нөх­дүүд өөрсдөө дүгнэлт хийж байгаа биз дээ. Тэгж чадвал шинэчлэл болно. Шинэ дүрмээрээ энэ бүх­нийг эцэс болговол бас л нэг шинэчлэл болно. Ерөө­сөө намд шургалан орж, эрх тушаал олж аваад, түүнийгээ дө­рөөлж төрийн түшээ, сайд дарга болж, юм хийж бүтээх чадваргүй мөрт­лөө насаараа зөөлөн суу­далд шигдэж, бас мө­рөө­рөө байхгүй, хэдэн тийшээ холбирон хутган үймүүлж, хөрөнгө мөнгө хумсалж байх гэсэн өр­сөл­дөөн, энэ бохир яв­далд орооцолдсон нэр бүхий тоотой хүмүүс ма­най намыг муухай хараг­дуулж байгаа юм. Тэд­нийг бол харин намаа ялагдуулсан буруутнууд гэж хэлж болно. Одоо болох их хуралд төлөө­лөгч сонгохоос эхлээд цэвэрших замдаа орвол шинэчлэл болно. Гэхдээ манай намыг ашиглаж амьдралаа сайжруулсан хүмүүс нэлээд нь аль хэдийнээ зугтсан нь Ерөн­­хийлөгчийн сон­гууль болон бага хурлын байдлаас ажиглагдсан.Манай намын цаашдын хувь заяаг шийдэх сүүл­чийн их хурал ч байж магадгүй шүү дээ.

-Тэгвэл аравдугаар сард Их хурлаа хийж, намын даргаа солих юм байна гэж ойлгож болох уу. С.Баяр, У.Хүрэлсүх, М.Энхболд, Б.Бат-Эр­дэнэ, Сү.Батболд гээд л баахан хүний нэр ярих юм. Та туршлагатай хү­ний хувиар хэнийг нь дарга болно гэж бодож явнавэ?

-Намын даргаа солих­гүй ч байж магадгүй. Яа­гаад гэвэл одоо орон даяар намын дарга болох хүнийг тодруулах асуулга явуулна. Тэр олон хүний нэрийг бичээд байдаг нь тэднийг дарга болчихвий гэсэн хүмүүсийн зүгээс явуулсан, урьдчилан "гэрэл цохиулах" арга юм. Тэднийг хүн тус бүрээр авч яривал, намдаа хий­сэн юмтай, алдсан ч юм­тай. Манайхан ер нь хү­нийг нэг бол "манай тал" эсвэл "дайсны тал" бол­гох гээд байдаг сонин зантай. Хүн бүрт сайн болоод сул тал бий шүү дээ. Бас нэг гажуудал нь дарга байсан хүний нүү­рэнд хаана ч гэсэн та­ниг­даж байх хар бараан тэм­дэг тавьж, нэрний нь ард "сүүл" зүүж салдаг. Хувьс­галын эхэн үед бол цаа­залж хороодог байсан. Тэгээд сүүлд нь "үгүй мөн мундаг хүн" байсныг мэд­сэнгүй гэж мөөрөлддөг. Одоо эргээд бодоцгоовол нэг ч сайн хүн байгаагүй мэт харагдана. Гэхдээ сүүлийн үеийн Монголын лидерүүдээс улс орон ард түмнийхээ төлөө өөрий­гөө зольж ажилла­сан эх оронч сэхээтнийг нэрлэе гэвэл онож хариу­лахад тун бэрх. Энэ бол хамгийн гол үнэлэмж бо­лох ёстой. Дээр үед тийм байсангүй. "Майдарын өндөр" гэдэг шиг заавал юм хийж үлдээдэг, дарга харин ядуу хэвээрээ сал­даг байсан. Одоо бол дарга болохдоо огт хө­рөн­гөгүй байсан хүмүүс чухам хаанаас, юунаас гэдэг нь үл ойлгогдох за­маар хагартлаа баяжаад ажлаа өгдөг болсон. Ун­шигч та, аль нэг даргын бариулсан үйлдвэр гэж мэдэх үү. Жасрайгийн үед Дарханы төмөр­лө­гийн үйлдвэр боссон шиг, Буянгийн Жагаагийн "Говь" гэдэг шиг, Үндэсний үйлдвэрлэлийн гол түүхий эд арьс шир, ноос, ноолуураа боловсруул­даг орчин үеийн үйлдвэр барьсан билүү. Нөгөө дэлхийд брэнд болох үйлд­вэрүүдийг хэн хэзээ босгох вэ. Бид урьд нь хийсэн юмтай, өндөр мэд­лэгтэй шалгарсан хү­мүүсээ намын даргад сон­годог байсан юм. Ачаа даах тэнхээг нь шалгаагүй атан тэмээг алсын аянд жингийн цувааны хажууд сул хөтөлж, яваандаа бага багаар ачаалдаг мон­гол арга байсан шиг. Ингэж байгаагүй маань алдаа болж, боловсон хүчний тоо нь олон бай­хаас биш бодлогоор бэлт­гэсэн лидергүй бо­лоод байна. Тэгээд хүний эрэлд гарч, фракцууд өр­сөлдөж, хэн дийлсэн нь чадалгүй ч хамаагүй нэг­нийг дэвшүүлдэг, түүнийг хүлээн зөвшөөрөөгүй бу­сад нь суудлыг нь мэрдэг болоод байна. Эцэстээ "ухна муудахад ишиг бол­гон ямаа харайлдаг" шиг юм болж байна. Баг, хороо, сумын даргаар ажиллах хүн ч олдохгүй болж байна. Гэхдээ "мо­гой гурав тасравч гүр­вэлийн чинээ" гэж МАН хоёр тасарсан ч АН-аас зуун мянгаар давсан ги­шүүдтэй байгаа юм. Аавын хөвгүүд, ээжийн охид дотор ард түмнээ аваад явах лидер нь байж л байгаа. Манай хуучин лидерүүдийг олон нийт хүлээн зөвшөөрөхөөсөө өнгөрсөн гэдгийг тэд өөрс­­дөө бас мэдэж, мэ­дэрч яваа биз ээ.

-Эдийн засгийн хямрал нүүрлэж байгаа тухай их ярьж бичих боллоо. Энэ талаар таны бодол?

-Эдийн засаг гэдгийг шууд утгаар нь авч үзвэл үйлдвэрлэл гэж ойлгодог. Монгол Улс бол түрүү­чийн тогтолцооны үед ч, шинэ нийгмийн үед ч дэл­хийд өрсөлдөх хэмжээ­ний бүтээгдэхүүн гарга­даг орчин үеийн үйлдвэр байгуулж чадаагүй, дан­даа гадны хараат эдийн засагтай явж ирлээ. Нэг талаас түргэн хөгжихөө бодож, тааруухан хэлбэл амарчлан бэлэнчлэх сэт­гэлдээ автаад газрын баялгаараа дэнчин тавь­сан уул уурхайн үйлд­вэр­лэлийг түлхүү хөгжүүлэх гэж оролдсон. Хамгийн гол нь дээдэс, хувь хүн гэнэт баяждаг салбар юм. Улс төрийн бүх нам хүч­нүүд үүнийг л чухал­чил­сан биз дээ. Үндэсний үйлдвэрлэлээ хөгжүүлье гэж ярьцгаасан ч хөрөн­гийн хуримтлал байгаа­гүй.Тэгээд л эдийн засаг хүндэрч, дээрээс нь валютын ханш чангарч, юмны үнэ өсч, төлөвлө­сөн хөрөнгө оруулалтын ажил удаашрах байдалд орж байна. Гадныханд ашигтай ийм хүнд бай­далд орж байхад "еэ гялай" эдийн засаг дам­пуу­рах нь гэж ярьж бичээд байгааг би ойлгохгүй бай­гаа юм. Улс орныхоо эдийн засгийг доройто­ход баярладаг монгол хүн гэж байж таарахгүй. Эрх барьж байгаа нам алдаж болно. Алдаагаа хурдан засч арилгаж бол­но. Зөв зам руу нь зала­хын төлөө сөрөг хүчнүүд ончтой үгээ хэлж, зөвшил­цөх нь нийт Монголын эрх ашиг. "Бясаагаа уст­гах гээд байшингаа ша­таав" гэдэг шиг нэг тэв­шинд сууж яваагаа мар­таад завиа хөмрүүлбэл хэн хожих юм бэ. Аль нэг нам хождог юмаа гэхэд ард түмэн хохирно гэд­гийг ямагт санаж ажиллах ёстой. Тэгээд ч бид нийг­мийн амьдралын завины залуурчийг сольсон бо­ло­хоос биш завиа солио­гүй. Ёроол нь цоорвол хамтарч нөхөх ёстой. Мон­гол гэдэг нь нэг л цул нэгдмэл юм. Тиймээс Ерөн­хийлөгч санаачил­гыг гартаа авч, улс төрийн намуудын зөвшилцөл хийж, улс орны эдийн засгийн тулгамдсан асууд­лыг шийдвэрлэх гар­­цыг тодорхойлох ёстой гэж бодож явна.

-Та энэ тухайгаа өөрийн­хөө намын Бага хурал дээр ярьсан уу?

-Ардчиллын хорь гаруй жилд алдсан, оно­сон­доо дүгнэлт хийж, "Монгол Улсын эрчимтэй хөгжлийн бодлого" бо­ловс­руулъя гэсэн санал хэлсэн. Биднийг улс төр ярьж гэдсэндээ хөлөө жийлцэж байх хооронд ижил гараанаас гарсан улс гүрнүүд хөгжлийн уулынхаа оргилд гарч байна. Бид зөв зүг рүүгээ буруу замаар яваад бай­гаа юм. Аль аль нам нь санал татах гэж бэлэн бүхнийг амласаар одоо амлах ч юмгүй болсон. Амлалаа ч ард түмэн итгэхээ больсон. Тиймээс намуудтай зөвшилцөж, гарцаа олъё. Эрдэмтэн мэргэд, онол улс төрийн ухаантнуудтайгаа ярил­цъя, тэднийгээ сонсъё. Аль аль нам нь айж бэр­гээд өдий болтол шийд­вэр­лэж чадаагүй олон асуудлыг зоригтой шийд­вэрлэх тухай мөрийн хө­төл­бөрөө гаргая. Дай­раад ирсэн аюулыг той­роод гарах боломжгүй гэдэг санааг хэлж байгаа.

-Тухайлбал ямар, ямар асуудлыг шийд­вэр­лэх ёстой гэж та боддог вэ?

-Юуны өмнө төсвийн үрэлгэн байдлыг авч үзье. Засаг захиргааны нэг­жийг цөөлье. ХАА-н сал­бар бол манай хөгжлийн гол үндэс. Хэдэн малчид л биднийг тэжээж зуу зуун жил боллоо шүү дээ. Орчин үеийн газар тариа­лан, эрчимжсэн мал аж ахуй, олон жил ярьсан аймаг, сум дундын бо­ловсруулах чиглэлийн үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэ­хэд хөрөнгө хүч хаях ёс­той гэж боддог. Засгийн газрын олон сангууд нь төсвийн мөнгийг цув­чуулж, хувьдаа ашиглах боломж олгосноос хэт­рээгүй. Ямар сангаар, юу босгож, хэдэн хэдэн айд ядуурлаас гарсан бэ гэ­вэл хариулах хүн олдох­гүй. Гадны сайхан нэртэй сангууд ч адилхан. Ард түмэнд тусч байгаа юм алга. Арга зальтай хүнд үйлчилдэг, улстөрчдөд ашигтай зүйл болоод үлгэр төгсөж байна.

Үндсэн хуульд өөрч­лөлт оруулахгүйгээр дээр хэлсний нэлээд нь ший­дэгдэхгүй. Тиймээс энэ асуудлыг шийдье. Намуу­дын тухай хуулиа гаргая. Манай нөхцөлд тэр нам гэдэг нь ямар шүү "амьтан" байхыг шийдье. Одоогийн намууд цөм адилхан үзэл баримт­лалын мухардалд орж нэг юмыг л олон янзаар хэлдэг, баруун, зүүний ялгаа нь арилсан. 2016 он гэхэд хоёрхон том нам болох төлөвтэй. Тэгвэл түүний нэг нь МАН бай­гаасай гэж л залбирах юм.

-Тэгэхээр таэнэ Зас­гийн газрыгмуулах дургүй байгаа юм уу даа?

-Нэгийгээ мууллаа гээд улс орон хөгждөгсөн бол Монгол өдийд "Азийн бар" болчихсон байх учир­тай. Ялсан намын мөрийн хөтөл­бөрийг ард түмний зөв­шөөрч дэмж­сэн мөрийн хөтөлбөр гэж үзэж болно. Ард түмэн нийлээд сон­госон юм чинь ажлаа хийх боломж олгох ёстой гэж үздэг. Одоогийн Засгийн газарт хэд хэдэн дутагдал бай­гааг цөмөөрөө харж бай­на. Өмнөх үеийнхээ хийж бүтээснийг үгүйсгэх, бүр татан буулгах, ху­раах, нураах байдал гар­гаж байна. Санаж сэдэх нь сайн хэрэг боловч хэт яарч түргэдэн, сүүлдээ худлаа амалсан болох аюулыг дуудаж байна. Ам нь түр­гэ­дэж, ажил нь хоцроод байх шиг.

Эдийн засгийн бусулс төрийн аргаар гоё сайхан харагдах гэж өр­сөлддөг дутагдлыг давтах гээд байх шиг. Зоригтой өөрчлөх юм руу орохгүй, автобусны нэгдүгээр эгнээ, "монгол бензин", цэцэг тарих, сурагчийн дүрэмт хувцас, 8 хувийн хүүтэй орон сууц гэх мэтийн эдийн засгийн үр өгөөжгүй зүйлээр шоудах тал нь давамгайлж байна. Найман хувийн хүүтэй зээлээр чухам хэний байрыг, хэнд зарж, хэн хожиж байгааг судлавал нэг дүгнэлт гарна даа.

"Чингэс" бонд нэг л биш ээ. Эргэж хурдан ашгаа өгч, түүнээсээ хүү­гээ төлөх салбарт зара­хын оронд, тэр чигээрээ сураг тасрах юманд үрэн таран хийж байгаа юм шиг харагдаж байна. Хорин жилийн давтамж гэж улс төрд нэг юм бий. "МАН-1996" гэдэг шиг, "АН-2016" гэж болох вий. Ма­най нам ч гэсэн сөрөг хүчний үгээ их сайн тоо­цоо судалгаан дээр тул­гуурлан хэлэх учиртай. Одоогийн цөөнхийн бү­рэл­дэхүүнээр хүчтэй сө­рөг хүчин болж ажилла­хад хэцүү дээ, хэцүү.