С.Дэмбэрэл: Өрийн дефолт болох өндөр эрсдэлтэй 14 орны наймдугаарт Монгол Улс жагсч байна

УИХ-ын гишүүн С.Дэмбэрэлтэй эдийн засгийн асуудлууд, сүүлийн үеийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Хүн бүр улс төрд анхаарч эдийн засгийн хүндрэл, тулгараад буй нөхцөл байдлын талаар ярьж дуугарах нь ховордсон байна. Ер нь эдийн засгийнүзүүлэлтүүд сүүлийн үед хэрхэн өөрчлөгдөж байгаа бол. Шинэ мэдээллүүд байна уу?

-Монголд хэн ч байсан өөрийн эрхгүй нэг л хүрээнд ярихаар болчихоод байна. Тэр нь улс төрийн эдийн засгийн ухаан. Улс төрийн орчин нь эдийн засагтаа нөлөөлдөг, нөлөөлөхдөө сөргөөр нөлөөлдөг орчинтой болчихоод байна. Үүнийг хамгийн түрүүнд хэлэх ёстой байх. Саяхан Үндэсний статистикийн хорооны эхний хагас жилийн болон долдугаар сарын тооцоолол гарлаа. Эндээс харахад макро эдийн засгийн нөхцөл байдал муудсаар байна. Үргэлжлүүлэн муудах хандлагатай байна. Мөн зарим судалгаанууд хийгдсэнийг харлаа. Тэдгээр судалгаанаас үзэхэд өрийн дефолт болох өндөр эрсдэлтэй 14 орны наймдугаарт Монгол Улс орчихож. Тэдгээр орнуудыг харахад Бутан, Кабоверде, Доминикан, Этиоп, Гана, Лаос, Маоритан, Монгол, Мозамбик, Самоа, Сенегал, Танзани, Уганда зэрэг улс орж байгаа юм. Тэр хэмжээнд л манайх оччихсон байна даа. Шууд хэлбэл тэр судалгаа өрийн хямралд орчихсон орнууд гээд 20 гаруй улсыг нэрлэсэн байгаа юм. Дараа нь өрийн дефолт болох өндөр эрсдэлтэй орнууд гээд гаргатал манайх орчихож. Тэгээд өрийн эрсдэлтэй орнууд, хувийн хэвшлийн өрийн эрсдэлтэй орнууд гэх мэтээр дөрөв хуваасан тайлан мэдээллийг Лондонд байрладаг олон улсын судалгааны байгууллагаас долдугаар сарын 5-нд гаргажээ.

-Энэ судалгааны дүн үнэн үү?

-УИХ-аас Өрийн удирдлагын тухай хуулийг баталсан. Мөн Өрийн стратегийн дунд хугацааны хөтөлбөрийг боловсруулсан байгаа. Бидэнд мэдэгдэхгүй байгаа ч одоо Засгийн газраас Өрийн удирдлагын төлөвлөгөөг батлаад хэрэг­жүүлж байх ёстой. Үндэсний статистикийн хорооноос дээр хэлсэн тоонууд гарахгүй ч гэлээ үүнийг манай эдийн засгийн гүйцэтгэл баталж байгаа.

ДНБ доошилсон, төсвийн орлого 640-650 тэрбум болсон. Ингээд эдийн засгийн идэвхжил ажиглагдахгүй байгаагийн дээр амралт нь улам ихэсч, даншиг нь хэт олширсон дүр зураг л ажиглагдаж байна. Даншиг ба эдийн засаг гэсэн сэдвээр ярьсан ч болохоор болчихож. Тэгэхээр эдийн засгийн ерөнхий төлөв ийм байгаа нөхцөлд макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд болох хөрөнгө оруулалтууд, төлбөрийн балансад анхаарах хэрэгтэй. Хэдийгээр урсгал данс нэмэх тэмдэгтэй гарч байгаа ч макро эдийн засаг сайжирсны үр дүн биш. Хөрөнгө оруулалт, импорт хумигдсан, экспортын түүхий эдийн үнэ унаснаас үүдэн манай улсын худалдааны нөхцөлүүд олон жилийн турш улам бүр муудчихсан учраас валютын ханш сулрах үзэгдэл гарч ирж байгаа. Мэдээж АНУ, Европын холбооны орнуудад болж байгаа үйл явц, түүний дотор зээлийнх нь хүүгийн хандлага нөлөөлөх ч гэлээ манай дотоодын хүчин зүйл бүр их сөрөг хамааралтай. Манай экспорт тоо хэмжээгээр нэмэгдэж байгаа ч гэсэн үнэ ханш нь буурч валютийн дотогшлох урсгал 100 хүрэхгүй сая ам.доллартай тэнцэж байх жишээтэй.

-Уг нь Өрийн удирдлагын тухай хуулиар гадаад, дотоод өрийн асуудлаа нэг тийш болгож шат дараатай барагдуулах график гарчихаад байгаа биз дээ?

-Концесс гэж сүүлийн үед ярих болсон. Би нэг дүгнэлт хийчихээд байгаа. Энэ бол нуугдсан өр юм байна. Өөрөөр хэлбэл концессыг хэтэрхий их задгай тавибал төсөвт тодорхой хугацааны дараа ачаалал болж ирнэ. Энэ талаас нь харах ёстой юм билээ. Дээр нь татварын шударга байдал гэдэг асуудал өрөнд хамаатай. Нэг ёсондоо бидний хийж байгаа, хийх гэж оролдож байгаа реформ бүхэн өрийн удирдлагад хамааралтай. Энэ өргөн утгаар нь харсан төлөвлөгөө гаргах ёстой болчихоод байна. Уг нь хуулиараа өрийн тогтвортой байдлын дүгнэлтийг хийх ёстой. Үүнийг Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сангаас улс орнуудад хийж өгдөг юм байна билээ. Манайд бас хийж өгсөн. Энэхүү дүгнэлтээ УИХ, олон нийтэд ил, нээлттэй болгох шаардлага байгаа. Өрөн дээр суурилсан амьдрал явагдаж байгаа учраас ойрын таван жилдээ тогтвортой байлгах ажлыг хэрэгжүүл. Өнөөдөр хувийн хэвшлийн концессоор авсан өрийн үнийн дүн, хамрагдсан компаниуд, хувийн хэвшлийн өр зэрэгт шинжилгээ хийж тэгээд өрийн удирдлагыг буулгаж хэрэгжүүлэх ёстой. Үлдсэн саруудад ийм ажлууд хийх ёстой. Үүний дараа эдийн засаг гайгүй болж ирнэ.

-Аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд асуудал ямар байгаа бол?

-Бодит сектор дээрх том, жижиг, дунд гээд бүх компаниудын эдийн засгийн идэвхжил саарчихсан. Сааралт улам бүр газар авсаар байна. Нэг ёсондоо эерэг тэмдэглэгээ ажиглагдахгүй байна. Мөн банкны секторын зарим тохиолдол нь хөеөгөө хураасантай ижил байгаа. Өөрийн хөрөнгөө дарж, зээл олгохоо больж эрсдэлээ арилгахын тулд Засгийн газрын үнэт цаасан дээр төвлөрөн ажиллаж байх жишээтэй. Ийм тохиолдолд улс төрийнхөө орчинд эерэг, тогтвортой үйлдэл хийх ёстой байтал явж байсан реформууд гацалтын байдалтай харагдаад эхэллээ. Бид ээлжит бус чуулганаар Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийг баталсан. Намрын чуулганаар Татварын хэд хэдэн хуулиуд орж ирэх ёстой. Түүнчлэн Эрүүгийн болон Зөрчлийн хуулийг хэлэлцэх байх. Өөрөөр хэлбэл өршөөл гэж нэрлээгүй ч үүнтэй холбогдсон тав зургаан хуулийг гаргах ёстой. Нэг ёсондоо бид нэг удаагийн өршөөлөөр орчноо цэгцэлчихээд дараа нь эрүүгийн шинэ үеийг үүсгэх ёстой. Гэтэл зарим нь батлагдаагүй, хэлэлцэгдээгүй. Иймэрхүү байдалтайгаар л намрын чуулганыг угтах нь дээ.

-Тэгвэл манайхны мөнгөтэй болох ганц арга нь Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль гэсэн үгүү. Үүнд л төр баригчид найдаад байгаа юм уу?

-Үнэнийг хэлэхэд Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуульд л найдаж байна. Гэхдээ хүсч байгаачлан 100 хувь гарч ирэхгүй. Тэгэхээр найдаж болохгүй гэсэн үг. Миний бодлоор мал аж ахуйн салбарт малчдын сектор их олон байгаа. Бүртгэлд орсон нь, ороогүй нь ч мэдэгддэггүй. Тэгэхээр хөдөө аж ахуйгаас нэг их юм гарч ирэхгүй байх. Өнгөрсөн удаа бөөний болон жижиглэнгийн худалдаан дээрээс ихээр гарч ирж байсан. Гэтэл одоо бөөний болон жижиглэнгийн худалдааны идэвхжил нь тэг түвшинд байгаа. Энэ зун нэг хэсэг нь даншгаар цөөхөн хэдэн хуушуур зарах шиг боллоо. Одоо хичээл цуглаж дүрэмт хувцас, дэвтэр, цүнх жаахан зарагдаж хөдөлгөөнд орно. Барилгын салбарыг харахаар ямар ч хөдөлгөөн алга. Моргейжийн талын асуудлууд нь олигтой шийдэгдээгүй байна. Д.Цогтбаатар сайд “Би бүх зүйлийг хийчихсэн, бэлэн” гээд байгаа ч үүнийг санхүүжүүлдэг банкууд, банкаа удирддаг Монголбанкных нь байр суурь нэгдмэл биш байна. Энэ тохиолдолд бид юунд найдах ёстой вэ гэвэл бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа идэвхжих ёстой. Мөн Үйлдвэрлэлийг дэмжих хууль сая гарсан. Бас валютын ханш суларч байгаа энэ нөхцөлд экспортлогч үйлдвэрүүдэд тодорхой ашиг ирдэг. Гэхдээ экспортын үйлдвэрүүд нь дотроо ялгаатай. Экспортын бүтээгдэхүүнд нь импортын орц ихээр орсон байх юм бол ашиг олно гэдэг бараг худлаа. Дээр нь импорттой өрсөлддөг үйлдвэрүүд гэж байна. Энэ нь импортыг орлох бүтээгдэхүүн биш. Тодорхой хэмжээний бүтээгдэхүүнүүдийг дотооддоо нийлүүлэхийн тулд түүхий эдээ импортоор авдаг үйлдвэрүүд гэсэн үг. Гэхдээ сая Үйлдвэрлэлийг дэмжих хуульд тодорхой хөшүүргүүдийг хийж өгсөн. Тэр нь зээлийн хүүгийн зөрүүг буцаан олгоё гэдэг асуудал. Энэ нь багахан эерэг нөлөө үзүүлэх байх. Дээр нь газар тариалангийн салбарт цаг агаараас гадна институцийн хямрал нүүрлэлээ. Газар тариалангийн асуудал хариуцсан яам хувийн хэвшил хоорондоо ойлголцохоо больсон. Энэ нь төрөөс газар тариалангийн салбарт явуулж буй бодлого тогтвортой байж чадаж байна уу үгүй юу гэдгийг харуулж байгаа юм. Энэ бүхэн зөвхөн Сангийн яам, Төв банкны хийх ажил, анхаарах асуудал биш. Хувийн хэвшилд хүртэл хамаатай.

-Орлогоо яаж нэмэгдүүлэх ёстой юм бол?

-Ямар ч гэсэн ил тод байдлын тухай хуулиар тодорхой орлого орж ирнэ. Энэ нь нэмэх тэмдэгтэй нөлөөлөл үзүүлнэ. Яг өнөөдрийн хувьд шавхаад, дайчлаад байх юу ч байхгүй. Их хэцүү байгаа. Нэг ёсондоо өнөөдрийн асуудлыг шийдэхийн тулд татварынхаа суурийг нэмэгдүүлэх замаар орлогоо нэмэгдүүлэх боломж бий. Түүнээс биш одоо байгаа татвар төлдөг компаниудаасаа илүү орлого хүлээнэ гэдэг худлаа. Тодруулбал, зардлыг шилжүүлэх, зардлыг хорогдуулах бодлогын хослол байх ёстой. Бас сүүлийн үед үйлдвэрлэл ба худалдааг хооронд нь сөргөлдүүлж тавьдаг сонин зүйл ажиглагдаад байгаа. Өнөөдөр бөөний болон жижиглэнгийн худалдааны орчин ямар байгааг судалж үзэх ёстой. Яагаад хүмүүс гуанз нээхэд их удаж байж анхны үйлчлүүлэгчээ авч байгаа юм. Бизнесийн эхлэх цэгийн шинэчлэл огт хийгдэхгүй байна. Зохицуулсан хууль нь УИХ дээр хоёр жил дарагдлаа. Тусгай зөвшөөрлийг 1200-гаас 300 болгоно гэдэг яасан. Үүнийг УИХ гурван удаа буцаалаа. Мөн Хяналтын тухай хууль байна. Бас л хүлээлт. Ерөнхийдөө тал бүрээс нь харсан бодлогоор асуудлуудад хандахгүй бол болохоо байчихаад байна. Барилгын салбарыг хар. Зарах бүтээгдэхүүн нь хэт тансаг хэрэглээнд зориулсан байдаг ч авах хүмүүсийнх нь потенциал дундаас доош орлоготой. Үүнийг яах юм. Уг нь бол энэ талынх нь бодлогын чиглэл өгөгдчихөөд байгаа. Сүүлд 10 хувийн урьдчилгаа гээд яриад эхэллээ. Энэ нь моргейжийн дампууралд орох эрсдэлийг өөртөө агуулж байгаа. Өрхийн сарын орлого 1,1-1,2 сая төгрөг. Ихэнх иргэд цалингаас цалингийн хооронд амьдарч байна. Яг энэ тохиолдолд банкуудад ашигтай ч жирийн иргэдийн төсвийн тогтвортой байдалд асар их сөрөг нөлөөтэй. Тиймээс эл асуудалд нэлээд нухацтай хандах ёстой. Тиймдээ ч би Ерөнхий сайдад боломжийн орон сууцын нөхцөлийн индексийг гаргаач гэсэн.

-Уналтаас уналт руу явж байгаа эдийн засгийн нөхцөл байдлын үргэлжлэх хугацааг урьдчилан тодорхойлж болох уу. Хэзээ эдийн засаг сэргэх вэ?

-Бүх насаараа үргэлжилнэ. Сэргэлт ба уналт гэсэн цикл л явж байгаа. Дэлхийн санхүүгийн сэргэлт нь дараагийн хямралдаа бэлдэж байдаг гэдэг. Энэ утгаараа ойрын таван жилдээ өөрчлөлт орж чадахгүй. Дэлхийн банкнаас ч гэсэн ойрын 50 жилийн судалгааг гаргадаг. Энэ бүхнээс харахад ийм байна. Азаар манай улс хоёр том зах зээлийн дунд оршдог юм. Энэ зах зээлүүд рүү хандсан ялангуяа уул уурхайн бус экспортыг хийх хэрэгтэй. Уул уурхайн бус экспортынхоо тоог нэмэх ёстой.

-Ам.доллар хоёр мянган төгрөгт хүрчихлээ. Одоо яах вэ?

-Монголбанк мөнгөнийхөө хэмжээгээр л интервенц хийнэ. Өнгөрсөн жилүүдийн валютын ханшийн хөдөлгөөнийг харж байхад нэрлэсэн ба бодит ханшийг хүмүүс тэр бүр анхаардаггүй. Манай улсын валютын бодит ханш нэлээд олон сар чангараад байсан. Эсрэгээрээ нэрлэсэн ханш нь сулраад байв. Бодит ханш гэдэг нь валютын нэрлэсэн ханш инфляцийн зөрүүг хэлдэг. Тэгэхээр энэ талаас нь харвал нэрлэсэн ханш нь суларч байна. Дээр нь арилжааны банкууд хөөрөгддөг эрэлт байна уу үгүй юу гэдгийг харах ёстой. Үүнд төв банк онцгойлон анхаарах ёстой. Нэг нэр хүндтэй хүн ам.доллар хоёр мянган төгрөгт хүрнэ гээд хэлчихвэл тэр рүү хүмүүс их явж авир төрх нь өөрчлөгддөг ш дээ. Үүн дээр тоглож байдаг тоглогчид олон бий. Өөртөө, өөрийнхөө тойрон хүрээлэлд ашиг авна. Нийт зах зээлд хохиролтой. Энэ талаас нь бас их бодож байх ёстой. Үүнийг бодлоо гээд учир зүггүй хяналт шалгалт хийгээд бай гэсэн үг бас биш л дээ.

-Жилийн төсвийн алдагдал ДНБ-ий хоёр хувиас хэтрэх ёсгүй. Гэтэл Өрийн удирдлагын хуулиар таван хувиар тогтоож шат дараатай бууруулж явах графикийг гаргасан. 2016 оны төсвийг хэлэлцэхэд графикийн дагуу төсвийн алдагдлыг барьж чадах уу?

-Чадахгүй. Гэхдээ төсвийн хэмнэх мэдрэмж дутуу, идэвхгүй байгаа тохиолдолд тэр босгод тааруулаад л оруулчихдаг. Гишүүд Засгийн газрын оруулж ирсэн тоог хэт өөрчлөөд бариулаад баталж байсан тохиолдол олон бий. Төсвийн алдагдал, төлбөрийн тэнцлийн алдагдал гэдэг нэг зоосны хоёр тал. Тэгэхээр төсвийн алдагдлаа багасгаж бүр чадвал нэмэх нэг болгох ёстой. Намрын чуулганаар энэ асуудал дээр эргэлт хийх ёстой. Тэр дундаа 2016 оны эдийн засаг нь сонгуулийн эдийн засаг болно. Хариуцлагагүй болдог. Өөрийн эрхгүй нийгэмд хөөрөлт үүсдэг энэ үед нэлээд хатуу бодлого явуулах шаардлагатай.

-Өрийн дефолтод орж магадгүй гээд байна. Өрийн дефолтод орлоо гэхэд юу болдог юм. Грекийн дампуурлаас ялгаатай юу?

-Уг нь Грекийн ДНБ ба өрийн харьцаа 170 хувь байгаа байх. Гэтэл Японых 220 хувьтай байдаг. Тэгсэн хэрнээ Япон орон яах ч үгүй байгаа биз. Яагаад гэвэл өрийн удирдлага нь маш мундаг гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл тэр тоог хөөвөл Япон аль хэдийнэ дампуурчихсан байх ёстой. Тэгэхээр өрийн удирдлага гэдэг зүйлд байн байн анхаарлыг хандуулж яриад байгаа минь энэ. Зөвхөн Төв банк, Сангийн яамны асуудал биш. УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдад цаг ямагт анхааруулж байх ёстой. Өрийн асуудал тун удахгүй дараагийн Засгийн газрын асуудал болно.

Л.Мөнхтөр