Чүлтэмсүрэн арслан чөтгөртэй барилдсан нь

Энэ талаар өөрийнх нь амнаас сонссон тул уншигчдад хүргэхэд цэрвэх зүйл үгүй санагдана. “Өдрийн сонин”- д ажиллаж байхад буюу 1998 оны намар Хөвсгөл аймгаар хөндлөн гулд явах сонирхолтой аялал тохиож билээ.

Тэр үеийн Сүхбаатар эрүүл мэндийн төвийн ерөнхий эмч Ёндонцоо нэгэн өдөр намайг утсаар дуудав. Яваад очвол “Манай эмнэлэг Хөвсгөлийн Цагаан- Үүр сумтай хамтран ажиллах гэрээтэй юм. Бид 14 хоногийн хугацаатай нарийн мэргэжлийн эмч нарын үзлэг хийнэ. Чамаар сурвалжлуулмаар байна. Чи явж чадах уу?” гэлээ. Би ч уухайн тас зөвшөөрөв. Ажлаасаа чөлөө аваад л гүйцэх нь тэр. Аяндаа гарлаа. Нэгдсэн эмнэлгийн нарийн мэргэжлийн эмч нар сувилагч нартайгаа бэлэн болжээ. Хоёр “Пургон”- той явж билээ. Саадгүй давхисаар санасан газраа очив. Хөвсгөлийн Цагаан- Үүр үнэхээр үзэсгэлэнт газар ажээ. Эх орныхоо бүх аймгаар явж үзсэний хэрэг юу билээ. Адилтгах газар ховор санагдсаныг нуух юун. Уйлган гэх алдартай үзэсгэлэнтэй голын уснаас уусан шиг явахад юу эс бодогдох билээ дээ. Уйлган гол алдаршсаны гол үзүүлэлт их энгийн ажгуу. Ганцхан голын хөвөөнөөс Монголын гурван аварга төрсөнд байгаа юм. Бараг дөрвөн аварга төрөх шахсаны “азгүй” нь энд өгүүлэгдэх “хужаа” хэмээх Ө.Чүлтэмсүрэн арслан буюу. Анхны аварга нь Б.Цэвээнравдан. Удаахь нь Д.Дамдин. Гурав дахь нь Ч.Бээжин бөлгөө. Ө.Чүлтэмсүрэн арслан нэгэнтээ Д.Дамдин аваргатай үлджээ. Хүмүүс ч зөвлөж л дээ. За, Дамиа өгчихөөрэй. Манай сумаас бас нэг аварга төрөх боллоо гээд л гаргаж. Мань хүн ч “За, за” л гэсэн юм биз дээ. Гараад орхичихоод иржээ. Дамиа, яачихав аа гэсэнд “Худлаа барилдаж чадсангүй” гэжээ. Ийм л шударга байжээ, манай бөхчүүд. Хожим нь “хужаа” арслангаас энэ тухай асуувал “Залуу байсан тул хаяна л гэж бодсоноос ярьж барих тухай бодож явсангүй” гэж билээ. Мөн ч уужуухан дотор шүү. Одоо гол яриандаа оръё.

Нэгэн өдөр Ёндонцоо дарга “Хоёулаа нэг айлд очно” гэв. Юун айл болохыг нь лавлавал “Чам шиг сурвалжлагч хүнд их хэрэгтэй хүн” гэснээс өөрийг хэлсэнгүй. Нөгөө айлд нь яваад очлоо. Ёстой нэг хайнагийн шар шиг ханхар шар ануухан хөгшин самгантайгаа угтав. “Ёо” эмч “За, хужаа арслан сайхан намаржиж байна уу?” гэнгүүт “Өө, тэгэлгүй дээ. Чүлтэмсүрэн арслан байна шүү дээ” гэх бодол зурсхийн танимхаарах сэтгэл төрсөн билээ. Идээ, будаа болж халуун яриа ч өрнөв. Би сонсоод л, тэд яриад л. Ярианы сэдэв бөх рүү шилжсэн нь мэдээж. Аарцаг уужуу, алцганаж явдаг болохоор нь “хужаа” хэмээн хочилсныг ярианаас нь ойлгоод авлаа.

Арслан хоёр сонин түүх өгүүлсний эхнийхийг сонирхуулья.
Арслан болохын өмнөх жилийн намар гээд ярьсан санагдана. Хэсэг нөхөд нийлээд анд явжээ. Далимд нь Даян дээрхийн агуй орохыг ч бодсон гэнэ лээ. Сумын зурагчин нэг нөхөр азаар хамт явж л дээ. Зорьсон газраа хүрч явтал хоёр том баавгай хос бамбарууштайгаа байж. Олондоо “анчин” хэмээн алдаршсан Сэрээнэн гэдэг хүн буудах болжээ. Эр баавгайг нь намнаад аймгийн музейд өгье. Овоо том эд бололтой. Сайхан үзмэр болно биз хэмээн ярилцацгаажээ. Сэрээнэн анчин карабинаа бариад дөхжээ. Ажиг авсан баавгайнууд сэрэмжлэн, бамбаруушаа харамлах маягтай хажуудаа аваад хоёр хөл дээрээ босоцгоон холын бараа харах нь сүртэй гэнэ. Төдөлгүй хүний бараа харсан эм баавгай бамбаруушаа дагуулан дөлжээ. Харин эр нь тэндээ хоцрон тэднийг хамгаалахаар шийдэв бололтой сэжигтэй тийш ойртон иржээ. Хүмүүс ч сандарсан байна. Буудах цаг болсон доо. Хэт ойртвол аюултай. Буу нь гацчихаагүй байгаа? Яадаг билээ гэх хооронд буу тасхийгээд тайга шуугиад явчихаж. Баавгай амьтай болгоны шээс савирмаар муухай орилоод дороо эргэлдээд унаад өгчээ. Буугаа зэхсээр очиход зүрхэндээ буудуулсан хөвчийн эзэн аль хэдийнэ нугдайгаад өгсөн байжээ. Ингээд бөөн яриа болжээ. Өвчөөд, мөчлөөд авах гэхээр үзмэр биш болно. Дамжлаад уулнаас буулгах гэхээр даахгүй. Яадаг билээ гэцгээжээ. Чүүеэ арсланд гэнэт үүрээд явчихмаар санагдсанд “За, би буулгая. Бусдыг та нар аргална биз” хэмээжээ. Бусад нь гайхавч бас ч гэж бөх хүн үзээд алдаг гэсэн байдалтай “Тэг, тэг” гэжээ. Ингээд цусыг нь сайн цэвэрлээд мөрөндөө тампуу тавиад босоогоор нь үүрээд хоёр саварнаас нь атгаад зүтгэчихэж. Уулнаас дөрөв амраад буужээ. Баавгайн толгой толгой дээрээс нь дараад хойд хоёр хөл нь ялимгүй чирэгдээд явсан гэдэг.

Тэгэхэд Чүүеэ арслан метр наян хоёр сантиметр өндөр, 110 кг жинтэй байсан гэхээр аварга баавгай байсан нь ойлгомжтой. Зурагчин үүрсэн чигээр зургийг нь авч нэг хувийг тэр үеийн “Хөдөлмөр” сонины “Цай уух зуур” бил үү дээ нэг буланд тавьсан гэдэг. Хоёр дахь зургийг нь тэр намрын “Өдрийн сонин”- ы нэгэн дугаарт тавьж билээ. Баавгайг сумын төвд морь тэргээр авчраад хэмжихэд 185 см өндөр, 300 гаруй кг жинтэй аварга амьтан байжээ.

Түүгээр чихмэл хийгээд Мөрөнгийн музейг үзмэржүүлж байснаа ийнхүү өгүүлсэн бөлгөө. Арслангийн бяр жинхэнэ орж байсан цаг бололтой. Ирэх жилийн наадмаар үзүүрлэсэн гэдэг нь тийм түүхтэй юм билээ. Бөхийн тухай маш сонирхолтой олон зүйл ярьсан ч тэр бүхнийг өгүүлээд яах билээ. Одоо хамгийн сонирхолтой түүх болох чөтгөртэй хүч үзсэнийг нь сонирхуулья. Баавгай намнасныхаа дараахан анхны цаснаар хоёр нөхрийн хамт гахайнд явжээ. Гахайн мөр олоод нэгэнт нар хэвийсэн тул амрахаар болжээ. Ингээд жодгор босгон хоолоо хийгээд бөх, морь ярьсан шиг суутал харуй бүрий болжээ.

Унтацгаая гэж тохироод хоёр нөхөр нь галаа өрдөн гишүү бэлдээд хоцорсон байна. Мань хүн “морь харах”- аар явжээ. Нэг хартал Чүүеэ ямар нэг юмтай ноцолдож гарчээ. Нөгөө хоёр нь ч айгаад баавгайтай барилцаж авсан юм биш байгаа. Ядаж хашгирмаар юм. Очицгооё гээд буугаа барин дөхжээ. Тэгтэл юун баавгай байхав. Нүдэнд харагдах юм үгүй нэг юмтай л барилдаж, ноцолдоод байх юм гэнэ. Хий буудалтай биш. Чүүеэ, чи яагаад байгаа юм бэ хэмээн дуудсан ч дуугараагүй ажээ. Ингээд бүр учраа олохоо байгаад байтал арайхийж нэг юм түүнээсээ салаад хөдөлгөөнгүй хөшөөд амьсгаадаад зогсч орхиж.

Жаахан тайвшрахаар нь асуувал “Ёстой бүү мэд. Бие засахаар явж байтал өмнөөс гэнэт том хар юм гарч ирээд золгоод авсан. Айсандаа болоод дуугарч чадсангүй. Хоолой гардаггүй. Ямар хүчтэй амьтан бэ, мэдэхгүй. Нүүрийг нь харж чадсангүй. Дархан суйлаагаа хоёр хийгээд чадсангүй. Тэр ч намайг дийлсэнгүй. Та хоёрыг ирэхээр явлаа. Эргээд л алга болчихлоо” гэж үнэнээ хэлжээ. Ингээд оромждоо ортол арслан дээлээ бараг нэвт хөлөрсөн байжээ. Хамаг бие нь чичрээд таг гэнэ. Ингээд нөхөдтэйгээ яриад нойргүй хонов. Хангай сануулга өгсөн байж магадгүй гээд ан хийлгүй буцсан байна. Маргааш нь бараг өдөржин бодол болсон амьтан хар, цагаан дуугүй яваад байж.

Гэртээ ирээд аав, ээждээ хэлэн лам, хар болсон байна. Нутгийн нэгэн мэргэн лам үзээд ийн ярьжээ. Тэрхүү ламыг “Саажаа” хэмээн авгайлдаг болохоос бүтэн нэрийг нь мэддэггүй байжээ. Мань хүн ингэж ярьжээ. “Айх юмгүй. Хангайн савдаг чөтгөрийн дүрээр ирээд чамайг сориод явсан байна. Уг нь чи яаж ийж байгаад хаячихсан бол их сайн байж. Хаяагүй ч гэсэн унаагүй болохоор учиртай” гээд сан тавин, ариулаад гаргажээ.

Наадамд явахынхаа өмнө нэг уулзаарай гэжээ. Наадмын өмнөхөн уулзвал “Чи их сайн барилдана. Том цол авна Савдагтай тэнцсэн хүнтэй хэн тэнцэх билээ” гэжээ. Ингээд наадамд очиж барилдан найм давж нутгийн аварга Д.Дамдинтай үлдэн үзүүрлэсэн түүх ийм юм гэнэ билээ. Савдагийг хаячихсан бол тэр жилийн наадамд түрүүлэх байсан бололтой. “Юм их л учиртай байдаг юм байна лээ. Над шиг савдгаар сориулсан бөх ер нь байдаг болов уу? Мэдэхгүй юм даа” гэж ярьсныг нь Ёндонцоо дарга бид хоёр чихээрээ сонссон түүх ийм бөлгөө.
Эх сурвалж www.wikimon.mn