Хийтэй бизнес

Мэдээллийн уламжлалт хэрэгсэл болох сонин, сэтгүүл, радио, зурагт дээр 1990-ээд оноос интернэт, 2000 оноос гар утас нэмэгдэж, хэвлэл мэдээлэл эдийн засгийн томоохон салбар болж байна.

Хэвлэлийн Хүрээлэнгийн тайлангаар (2011 оны эцсийн байдлаар) Монголд 126 сонин, үүнээс өдөр тутмын 16, долоо хоног тутмын 30 сонин гарч байна. Мөн долоо хоногийн 52, улирал тутмын 40 сэтгүүл хэвлэгддэг. Улаанбаатар хотын 12-оос дээш насны оршин суугчдын 14 хувь нь өдөр бүр сонин уншдагийн дийлэнх нь ажил эрхэлдэг, 30-аас дээш насны, дээд боловсролтой иргэд ажээ.

Монгол Улсын 187 ТВ суваг байгаагийн 61 нь нийслэлд байна. Олон арван цахим хуудас, хүн амын тооноосоо давсан гар утсаар дамжсан мэдээллийн асар их урсгал манайд өрнөж байна. Энэ салбарын 400 орчим компанид 6500 орчим хүн ажилладаг, харин урлаг, уран сайхны салбар гэж бидний ангилдаг цэнгээний салбарыг нэмбэл 15000 гаруй хүн болох аж.

Гаж онцлог

Нийгмийг ил тод байлгахыг хамгийн их шаарддаг хэвлэл мэдээлэл өөрөө Монголд хамгийн хаалттай, нуугдмал салбар болж. Хэвлэл мэдээллийн компаниудын жинхэнэ эзэд хэн болох, эдийн засгийн үзүүлэлт нь ямар байгаа тухай мэдээлэл олох боломжгүй ажээ. Салбар, мэргэжлийн холбоод ч нэгдсэн мэдээлэл, тойм гаргадаггүй тул энэ салбарт хэдэн хүн ажилладаг, дундаж цалин нь хэд, хөдөлмөрийн бүтээмж ямар түвшинд байгааг харьцуулах аргагүй, зөвхөн тандан таамаглах л үлддэг. Харин хэвлэл мэдээллийн салбар дотроо арай хурдтай хөгжиж, өрсөлдөөн харьцангуй ширүүн өрнөж буй телевизийн салбарын тухай арай тодорхой ярих боломж бүрджээ. Учир нь бүх сувгийн бүх нэвтрүүлэг ба үзэгчийн судалгааг олон улсын аргачлалаар гаргадаг болсон байна.

Нүүрээ будаагүй байхдаа

Улаанбаатар хотод Монгол Улсын хүн амын хагас нь амьдарч, насанд хүрсэн иргэдийн 75 хувь нь чөлөөт цагаа зурагт үзэж өнгөрүүлдэг гэсэн судалгааны дүнгээс харахад ТВ нийгэмд ямар чухал нөлөөтэй нь харагдаж байна. “Максима” судалгааны төв тодорхой аргачлалаар түүвэрлэсэн айлуудад тусгай электрон төхөөрөмж суурилуулан, хотын бүх телевизийн, бүх хөтөлбөрт 24 цагийн ажиглалт хийж, гарсан нэвтрүүлэг, сурталчилгааны хугацаа, давтамжийг нэг талаас, нөгөө талаас хэн ямар нэвтр үүлэг, сурталчилгаа үзэж байгаа загвар тооцоог өндөр нарийвчлалтай гаргадаг болжээ. Энэ судалгааг дэлхийн олонх оронд хийдэг хоёрхон аварга байгууллагын нэг болох Англид төвтэй “Кантар Медиа” компанитай хамтарсан эл судалгаанаас сонирхолтой ажиглалт хийж болно.

Судалгаа хийж эхэлснээс хойших үр дүнгээс ажиглахад Монголын хамгийн олон үзэгчтэй ТВ-ийн рейтинг 5.0 хувьд л хүрч байж. Мөн Улаанбаатар хотод цацагдаж буй ТВ сувгуудын 60 хувь нь тав хүрэхгүй хувийн рейтингтэй байна. Өөрөөр хэлбэл 5000 хүрэхгүй үзэгчтэй гэсэн үг.

Монголын бүх суваг нийлээд хамгийн ихдээ үзэгчдийнхээ 30 хувийг л татдаг аж. Энэ 30 хувийн тэн хагасыг нь 60 суваг дотроос “Топ 10” нь л бүрдүүлж байна. Энэ 10-т МҮОНТ, ТВ5, “Монгол” ТВ, “Боловсрол”, UBS, MN25, TV9, SBN багтдаг бөгөөд “Шинэ дэлхий”, “Эх орон”, NTV, “Movie box, “Dream box” сувгууд хүчтэй өрсөлдөж байна.

Харин телевизүүдээр явуулж байгаа нийт сурталчилгааны талыг 20 том компани нийлүүлж, үлдсэн талыг нь 1170 компани, байгууллага нийлүүлдэг аж. Зар сурталчилгаа нийлүүлсэн үнийн дүнгээр ТОП 20-д "MCS" холдинг, “Юнител”, “Номин” холдинг, “Монос”, “Наран” групп, “Мобиком”, “Скайтел”, “Таван богд” групп, АПУ, BSB, “Витафит”, "Саммит" ХХК, “Бодь” групп, Хас банк, “Некст”, “Макс”, “Женко” групп, ХААН банк, MSM, “Түшиг”, “Жем интернэшнл”, “Жи-Мобайл” оржээ.

Хотын бүх сувгуудаар 2013 онд цацагдсан сурталчилгааны төлбөрийг сувгуудын зарласан үнэ, цацсан секундээр тооцон гаргахад 94 тэрбум төгрөг гарахаар байгаа нь өнгөрсөн оныхоос 10 орчим хувь өсөлттэй байна. Анхаарал татаж буй өөр нэг тоо бол 2010 онд 2500 компани 4535 төрлийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ сурталчилсан бол энэ тоо 2012 онд 1193 компани, 2546 төрлийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээ болж буурсан бөгөөд энэ онд ч багасах хандлагатай байна.

Зар сурталчилгаа нийлүүлдэг байгууллага, бүтээгдэхүүний тоо цөөрөөд байхад цацалтын хэмжээ өсөх хандлагатай байгаа нь ямар учиртай юм бэ? Жил бүр ганц нэгээр тогтохгүй сувгууд шинээр бий болж байна. Тэд ямар нэг аргаар рекламын орлого олох ёстой бөгөөд тэдний реклам татах нэг арга нь томоохон компаниудын рекламыг “үнэгүй” цацах байдаг. Үзэгчийн тоогоор орлого нь хэмжигддэг ТВ сувгуудаас зар сурталчилгаа нийлүүлэгч үзэгч л худалдаж авах ёстойгоос биш цаг худалдаж авах ёсгүй. Гэтэл тэд үзэгчийг тоолж, мөнгөө баталгаагүй эфирийн цаг худалдаж авахад зарцуулж байна.

Ядуу агуулгатай, ялгаагүй сувгууд

Монголын ТВ сувгуудын үзэгчид тохиолдлын чанартай Оюутолгойн хэлэлцүүлэг, Ерөнхийлөгч оролцсон “Зуун эрхэм”, Ерөнхийл өгчид нэр дэвшигчдийн мэтгэлцээн, “Хувь тавилангийн ээдрээ” олон ангит киног эс тооцвол Солонгосын олон ангит киноноос 3-10 дахин бага болохыг судалгаа харуулав.

Монголын телевизийн сувгууд агуулгадаа хувьсгалт өөрчлөлт хийж, үзэгчдээ мэдрэн хоорондоо ялгарч, өөрийн гэсэн үзэгчидтэй болбол сурталчилгаа нийлүүлэгч компаниуд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийхээ эргэлтийг нэмэгдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой юм. Телевизүүд үнээ багасгах замаар өрсөлдөж байгаа нь бүтээгдэхүүний маркетингийн ялгааг үгүй хийж, Эрээний барааны сурталчилгаа дэлхийн алдартай брэндийн сурталчилгаатай холилдоход хүрч буй учир зурагтад сурталчилгаа өгөхөөс том нийлүүлэгчид татгалзах боллоо. Хөтөлбөрийн бодлогоо бизнесийн бодлоготойгоо уялдуулж, аль болох олон үзэгч татах арга эрэлхийлдэг гаднын ТВ-үүдийн Маркетингийн албанаас манай ТВ-үүдийн Маркетингийн албаны үүрэг тэс өөр байна.

2013 оны VIII сарын дунджаар авч үзвэл оройн буюу оргил цагаар Монгол сувгуудыг хотын 261 мянган үзэгч, гадаад сувгуудыг 91 мянган үзэгч үзжээ. Энэ бол судалгаа хийгдэж эхэлснээс хойш тасралтгүй ажиглагдсан үзэгдэл бөгөөд Монголын ТВ-үүд зах зээлийнхээ 30-40 хувийг гаднын сувгуудад алдаж байгааг харуулж байна. Тэгээд ч гадаад хэл дээр ТВ үзэж байгаа үзэгчид ямар түвшний үзэгч байх боломжтойг бодолцох л ёстой. Хамгийн олон үзэгчтэй хөтөлбөр нь Солонгосын олон ангит кино юм бол үзэгч татаж чаддаг Монгол хөтөлбөр гэж байна уу?

Эргэцүүлэл

Хэвлэл мэдээллийн зах зээлийн хэмжээ, өсөлт бага байгаа нь эдийн засгийн бүх салбарт, түүний дотор хэвлэл мэдээллийн салбарт өөрт нь шударга өрсөлдөх боломж хомс байгаад оршино.

Өрсөлдөх чадвар дорой, боломж муу салбарт л үнээ хямдруулж өрсөлддөг бөгөөд аажмаар бүх тоглогч алдагдалд ордог. Манай сурталчилгааны зах зээл 60 биш, зургаан суваг л олон улсын түвшний үйл ажиллагаа явуулахад хүрэхээр байхад энэ олон сувгууд алдагдалтай ажиллаад, болоод байгааг яаж ойлгох вэ?

Энэ бол Монгол Улсад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг олон нийтийн үзэл бодлыг төөрөлд үүлэх, тархи угаах зориулалтаар ашиглах сонирхол бат бөх оршиж байгааг илэрхийлж буй хэрэг. Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарт “хаалтын гэрээ” буюу тодорхой асуудал, хувь хүний талаар ямар ч үед, юуг ч гаргахгүй гэсэн өндөр үнэтэй тохиролцоо явдаг тухай ярилцах боллоо. Тодорхой мэдээлэл бүх том сайтаас цагийн дараа алга болчих жишээтэй.

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эзэд нь яг хэн болох, улс төрийн нам хүчинтэй холбоотой эсэхийг нийтэд зарлах шаардлагатай байна. Ер нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нийтэд үйлчилдэг гэдэг утгаараа санхүүгийн үзүүлэлт нь ил тод байх учиртай.

Төр засгийн сурталчилгааны санхүүжилтийн тайланг ил болгож, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг тодорхой шалгуураар сонгон төлб өртэй сурталчилгаа хийлгэх, ер нь нийтийн үйлчлэгчид, ялангуяа сайд болон УИХ-ын гиш үүд өөрсдийн зурагтай мэндчилгээ, нэвтр үүлгийг татварын мөнгөөр захиалж хийлгэхийг хязгаарлах цаг болжээ.

Медиа салбарт шударга өрсөлдөөн явуулах нөхцөл бүрдвэл сурталчилгааны зуучлагч, медиа сурталчилгааны бөөний тоглогч зэрэг шинэ бизнес бий болж, сурталчилгаа нийлүүлэгчид зорилтот хэрэглэгчтэйгээ харилцаж чаддаг болно.

Энэ салбар хийгээр дүүрчихжээ. Төр засгийн зохицуулалтаас гадна зах зээлийн өөрийн зохицуулалтын үр дүнд хий нь гарч, бүх тоглогчид байр байрандаа очсоны дараа сая шударга өрсөлдөөн өрнөнө. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тооны өсөлт биш, зөвхөн шударга өрсөлдөөн л чадвартай боловсон хүчнийг төр үүлж, хөдөлмөрийн бүтээмж, цалин хөлсөнд чанарын өөрчлөлт гарах болно.

Хэвлэл мэдээллийн салбар Монголын нийгмийн “нөлөөт” биш, тунгалаг толь нь байх учиртай.

Д.Жаргалсайхан